Bài giảng văn hóa doanh nghiệp Chương I là tài liệu cần thiết cho sinh viên ngành kinh tế, người mới đi làm, người làm đào tạo nội bộ và nghiên cứu sinh trong lĩnh vực quản trị. Nội dung chủ yếu giúp người học hiểu rõ khái niệm, vai trò và đặc điểm của văn hóa doanh nghiệp trong môi trường tổ chức.
Văn hóa là gì?
Theo Chủ tịch Hồ Chí Minh, văn hóa là sự tổng hợp của phương thức sinh hoạt cùng với biểu hiện của nó mà loài người đã sản sinh ra nhằm thích ứng những nhu cầu đời sống và đòi hỏi của sự sinh tồn.
Theo Cummings & Worley, văn hóa là hệ thống những niềm tin, thói quen, giá trị, chuẩn mực và các thể chế được chia sẻ và được truyền nhau bởi các thành viên trong một nhóm riêng biệt hay trong một tổ chức.
Nói một cách dễ hiểu nhất, văn hóa là sự giáo hóa, vun trồng nhân cách con người, có nghĩa là làm cho con người và cuộc sống của họ trở nên tốt đẹp hơn.
Các yếu tố cấu thành văn hóa trong bài giảng văn hóa doanh nghiệp Chương I
Các yếu tố vật chất
Yếu tố vật chất là toàn bộ những giá trị sáng tạo, được thể hiện ở của cải vật chất do con người tạo ra. Bao gồm:
Những sản phẩm hàng hóa;
Công cụ lao động;
Tư liệu lao động;
Cơ sở hạ tầng về kinh tế, xã hội, tài chính.
Các yếu tố tinh thần
Yếu tố tinh thần là toàn bộ những hoạt động về tinh thần của con người và xã hội, bao gồm:
Kiến thức;
Thói quen;
Giá trị chung;
Ngôn ngữ;
Thẩm mỹ;
Tôn giáo;
Giáo dục;
Phong tục tập quán;
Cách thức tổ chức của một xã hội.
8 nét đặc trưng của văn hóa
Văn hóa mang tính tập quán là văn hóa quy định những hành vi được chấp nhận hoặc không được chấp nhận trong xã hội cụ thể.
Văn hóa mang tính cộng đồng là văn hóa không thể tồn tại do chính bản thân nó mà phải dựa vào sự tạo dựng, tác động qua lại và củng cố của mọi thành viên trong xã hội.
Văn hóa mang tính cộng đồng được hiểu là một quy ước chung cho các thành viên trong cộng đồng. Đó là những lề thói, tập tục mà một cộng đồng cùng tuân theo một cách rất tự nhiên, không cần phải ép buộc.
Văn hóa mang tính dân tộc là văn hóa tạo nên nếp suy nghĩ và cảm nhận chung của từng dân tộc, điều mà dân tộc khác không dễ gì hiểu được. Cùng một thông điệp mà ở những nước khác nhau, có thể mang ý nghĩa hoàn toàn khác nhau.
Văn hóa có tính chủ quan, điều này có nghĩa là con người ở các nền văn hóa khác nhau có suy nghĩ, đánh giá khác nhau về cùng một sự việc.
Văn hóa có tính khách quan là văn hóa thể hiện quan điểm chủ quan của từng dân tộc, nhưng lại có cả một quá trình hình thành mang tính lịch sử, xã hội. Chúng được chia sẻ và truyền từ thế hệ này sang thế hệ khác, không phụ thuộc vào ý muốn chủ quan của mỗi người.
Chúng ta chỉ có thể học hỏi các nền văn hóa, chấp nhận nó chứ không thể biến đổi chúng theo ý muốn chủ quan của mình. Văn hóa có tính khách quan được hiểu là như vậy.
Văn hóa có tính kế thừa, được hiểu là sự tích tụ hàng trăm, hàng nghìn năm của tất cả các hoàn cảnh. Mỗi thế hệ đều cộng thêm đặc trưng riêng biệt của mình vào nền văn hóa dân tộc trước khi truyền lại cho thế hệ sau.
Văn hóa có thể học hỏi được, tức là văn hóa không chỉ được truyền lại từ đời này qua đời khác, mà do học mới có được. Đa số những kiến thức mà một người có được là do học mà có nhiều hơn là bẩm sinh mà có.
Văn hóa luôn có sự phát triển là một nền văn hóa không bao giờ tĩnh lại và bất biến. Nền văn hóa đó luôn luôn thay đổi và vô cùng năng động.
Văn hóa doanh nghiệp là gì?
Theo Edgar Schein, văn hóa doanh nghiệp là tổng hợp những quan niệm chung mà các thành viên trong doanh nghiệp học được trong quá trình giải quyết các vấn đề nội bộ và xử lý các vấn đề môi trường xung quanh.
Văn hóa doanh nghiệp gắn với văn hóa xã hội, là một bước tiến của văn hóa xã hội. Văn hóa doanh nghiệp đòi hỏi vừa chú ý tới năng suất và hiệu quả sản xuất, vừa chú ý tới quan hệ chủ thợ, quan hệ giữa người với người.
Văn hóa doanh nghiệp là một hệ thống các ý nghĩa, giá trị, niềm tin chủ đạo, cách nhận thức và phương pháp tư duy, được mọi thành viên trong doanh nghiệp cùng đồng thuận.
Văn hóa doanh nghiệp có ảnh hưởng ở phạm vi rộng đến cách thức hành động của từng thành viên trong hoạt động kinh doanh, tạo nên bản sắc kinh doanh của doanh nghiệp đó.
Các cấp độ văn hóa doanh nghiệp
Cấp độ thứ nhất: Những quá trình và cấu trúc hữu hình của doanh nghiệp.
Cấp độ thứ hai: Những giá trị tuyên bố của doanh nghiệp.
Cấp độ thứ ba: Những quan điểm chung, những ý nghĩa, niềm tin, nhận thức, suy nghĩ và tình cảm được công nhận trong doanh nghiệp.
Tác động của văn hóa doanh nghiệp
Những tác động tích cực
Văn hóa doanh nghiệp tạo nên phong thái của doanh nghiệp, giúp phân biệt doanh nghiệp này với doanh nghiệp khác.
Văn hóa doanh nghiệp tạo nên lực hút cho toàn doanh nghiệp.
Văn hóa doanh nghiệp khích lệ quá trình đổi mới và sáng chế.
Những tác động tiêu cực
Môi trường văn hóa doanh nghiệp không lành mạnh sẽ ảnh hưởng đến tâm lý nhân viên và tác động tiêu cự đến kết quả kinh doanh của doanh nghiệp.
3 yếu tố ảnh hưởng đến sự hình thành văn hóa doanh nghiệp
Văn hóa dân tộc
Bản thân văn hóa doanh nghiệp là một nền tiểu văn hóa nằm trong văn hóa dân tộc. Cho nên sự phản chiếu của văn hóa dân tộc lên văn hóa doanh nghiệp là một điều tất yếu.
Mỗi cá nhân trong nền văn hóa doanh nghiệp cũng thuộc vào một nền văn hóa dân tộc cụ thể, với một phần nhân cách tuân theo các giá trị văn hóa dân tộc.
Người lãnh đạo
Người lãnh đạo là người quyết định cơ cấu tổ chức và công nghệ của doanh nghiệp. Đồng thời họ còn là người sáng tạo ra các biểu tượng, các ý thức hệ, ngôn ngữ, niềm tin, nghi lễ và huyền thoại của doanh nghiệp đó.
Qua quá trình xây dựng và quản trị doanh nghiệp, hệ tư tưởng và tính cách của lãnh đạo sẽ được phản chiếu lên văn hóa doanh nghiệp.
Để hình thành nên hệ thống giá trị, niềm tin và đặc biệt là quan niệm chung trong toàn doanh nghiệp đòi hỏi một quá trình lâu dài, thông qua nhiều hình thức khác nhau.
Để làm được điều trên, chúng ta cần tăng cường tiếp xúc giữa người lãnh đạo và nhân viên, sử dụng các chuyện kể, huyền thoại, truyền thuyết cũng như thiết kế, tổ chức các lễ hội, buổi gặp mặt, biểu tượng, phù hiệu.
Những giá trị tích lũy
Có những giá trị văn hóa doanh nghiệp không thuộc về văn hóa dân tộc, cũng không phải do lãnh đạo sáng tạo ra mà do tập thể nhân viên tạo dựng. Chúng được gọi là những kinh nghiệm học hỏi được.
Những giá trị này được hình thành và tác động đến hoạt động của doanh nghiệp.
Chúng thường bao gồm những kinh nghiệm tập thể của doanh nghiệp, những giá trị được học hỏi từ các doanh nghiệp khác, những giá trị do những thành viên mới mang đến và những xu hướng hoặc trào lưu xã hội.
3 giai đoạn hình thành văn hóa doanh nghiệp
Dựa vào sự phát triển của doanh nghiệp, chúng ta có thể phân chia thành các giai đoạn cơ bản sau:
Giai đoạn phát sinh
Nền tảng hình thành văn hóa doanh nghiệp phụ thuộc vào nhà sáng lập và những quan niệm chung của họ.
Nếu như doanh nghiệp thành công thì nền tảng này sẽ tiếp tục tồn tại và phát triển, trở thành một lợi thế, thành nét nổi bật, riêng biệt của doanh nghiệp.
Đó còn là cơ sở để gắn kết các thành viên vào một thể thống nhất.
Trong giai đoạn đầu, doanh nghiệp phải tập trung tạo ra những giá trị văn hóa khác biệt so với các đối thủ, củng cố những giá trị đó và truyền đạt cho các thành viên mới.
Giai đoạn phát triển
Khi người sáng lập không còn giữ vai trò thống trị hoặc đã chuyển giao quyền lực cho ít nhất 2 thế hệ. Doanh nghiệp có nhiều biến đổi và có thể xuất hiện xung đột giữa phe bảo thủ và phe đổi mới.
Sự thay đổi chỉ thực sự cần thiết khi yếu tố từng giúp doanh nghiệp thành công đã trở nên lỗi thời do thay đổi của môi trường hoạt động.
Giai đoạn chín muồi và suy thoái
Trong giai đoạn này, doanh nghiệp không tiếp tục tăng trưởng nữa do thị trường đã bão hòa hoặc sản phẩm trở nên lỗi thời.
Sự chín muồi không hoàn toàn phụ thuộc vào mức độ lâu đời, quy mô hay số thế hệ lãnh đạo của doanh nghiệp. Sự chín muồi chủ yếu phản ánh mối liên hệ giữa sản phẩm của doanh nghiệp với các yếu tố của môi trường.
Quá trình thay đổi văn hóa doanh nghiệp
Thay đổi
Khi đã xuất hiện động lực thay đổi thì quá trình thay đổi sẽ diễn ra. Thực chất đây là một quá trình trải nghiệm về sự thay đổi của doanh nghiệp.
Củng cố những thay đổi
Khi đã tạo ra những thay đổi về văn hóa, các doanh nghiệp cần củng cố lại hệ thống hành vi, quan niệm chung mới và tạo ra những thông tin tích cực.
Khi có được những thông tin tích cực từ môi trường, từ các cổ đông và đối tác, những quan niệm chung mới sẽ ngày càng ăn sâu vào nhận thức của các thành viên cho đến khi lại xuất hiện những thông tin tiêu cực.
Có thể coi mô hình nói trên là mô hình chung cho bất kỳ sự thay đổi nào, bất kỳ cấp độ nào. Trong đó, chúng ta cần đặc biệt quan tâm đến yếu tố tâm lý vì đó là yếu tố quan trọng tạo động lực cho sự thay đổi.
Một số cách thức thay đổi văn hóa doanh nghiệp
Thay đổi nhỏ ở mức độ tổng thể và chi tiết
Nếu doanh nghiệp không phải chịu quá nhiều sức ép từ bên ngoài và người sáng lập vẫn còn nhiều ảnh hưởng thì sự thay đổi sẽ không lớn. Lúc này những giá trị cốt lõi còn phát huy tác dụng sẽ tiếp tục được duy trì.
Tuy nhiên nhà lãnh đạo mới tất yếu sẽ đem theo giá trị mới. Những giá trị này sẽ được đưa vào nền văn hóa doanh nghiệp ở mức độ khác nhau.
Mức độ tổng thể, tức là cốt lõi văn hóa doanh nghiệp về cơ bản vẫn được giữ nguyên, nhưng các giá trị ở lớp văn hóa thứ nhất và thứ hai được phát triển ở mức độ cao hơn. Chúng được đa dạng hóa và đổi mới hơn.
Mức độ chi tiết được hiểu là sự thay đổi ở một số bộ phận trong doanh nghiệp cho phù hợp với những điều kiện mới của môi trường kinh doanh.
Thay đổi tự giác
Vai trò của nhà lãnh đạo không phải là áp đặt những giá trị văn hóa mới mà phải làm cho mọi thành viên trong doanh nghiệp tự ý thức được việc cần phải thay đổi, cũng như kiểm soát quá trình thay đổi.
Các thành viên phải tự nhận thức được những mặt còn tồn tại của doanh nghiệp, nguyên nhân và cùng nhau tìm cách giải quyết vấn đề.
Tạo ra thay đổi nhờ nhân rộng điển hình
Việc tạo ra thay đổi nhờ nhân rộng điển hình đòi hỏi nhà lãnh đạo cao nhất phải có tầm nhìn. Tầm nhìn để xác định xem nền văn hóa của doanh nghiệp mình còn thiếu những yếu tố nào. Văn hóa của doanh nghiệp mình cần bổ sung như thế nào.
Tầm nhìn của nhà lãnh đạo còn dùng để tìm ra được những cá nhân điển hình có những quan niệm chung phù hợp, có khả năng tạo ra thay đổi trong doanh nghiệp. Phong cách làm việc của họ sẽ có ảnh hưởng đến toàn doanh nghiệp và hướng nền văn hóa phát triển theo hướng đã định.
Thay đổi nhờ phát huy một cách có trật tự những nền tiểu văn hóa tiêu biểu
Sức mạnh của văn hóa doanh nghiệp trong thời kỳ này nằm trong sự đa dạng của các nền tiểu văn hóa. Các nhà lãnh đạo thường đánh giá điểm mạnh, điểm yếu của các nền tiểu văn hóa này và sẽ nghiêng về một nền văn hóa cụ thể.
Những thành viên thuộc về nền văn hóa này sẽ được ưu ái hơn, được thăng chức. Ở chức vụ cao hơn, các thành viên này có điều kiện phát triển, nhân rộng các giá trị mà họ tiếp thu được từ nền tiểu văn hóa của mình ra toàn doanh nghiệp.
Thay đổi thông qua phát triển doanh nghiệp
Sự phát triển của doanh nghiệp có thể định nghĩa như một quá trình thay đổi có kế hoạch, được chỉ đạo từ trên xuống, bao gồm cả thay đổi về cơ sở vật chất lẫn con người.
Để thực hiện phương pháp này, doanh nghiệp sẽ xây dựng một hệ thống thử nghiệm song song nhằm truyền bá, giáo dục những văn hóa mới.
Thay đổi nhờ áp dụng công nghệ mới
Nhà lãnh đạo có thể nhờ vào ảnh hưởng của công nghệ mới để thay đổi giá trị của nền văn hóa doanh nghiệp. Có thể nói, công nghệ thông tin là có sự ảnh hưởng rất lớn đến các doanh nghiệp Việt Nam hiện nay.
Thay đổi nhờ thay thế các vị trí trong doanh nghiệp
Những giá trị văn hóa và quan niệm chung có thể thay đổi nếu như doanh nghiệp đổi mới cấu trúc các nhóm hoặc nhà lãnh đạo. Phương pháp hữu hiệu nhất là thay đổi giám đốc điều hành.
Giám đốc mới sẽ thay thế các vị trí quan trọng trong doanh nghiệp bằng những người phù hợp với phong cách lãnh đạo và đường lối mới.
Cũng có thể thay đổi văn hóa doanh nghiệp bằng cách đưa một số người bên ngoài vào các vị trí lãnh đạo cấp trung gian và tạo điều kiện cho họ thay đổi dần lề lối suy nghĩ của cấp trên.
Thay đổi do các vụ scandal và việc phá vỡ huyền thoại, biểu tượng
Ở giai đoạn này, doanh nghiệp đã có những triết lý và huyền thoại nhất định về quá trình hình thành và phát triển của mình.
Tuy nhiên, những triết lý và khẩu hiệu mà doanh nghiệp đưa ra đôi khi lại không hoàn toàn phù hợp với quan niệm chung tiềm ẩn trong bản thân nền văn hóa. Nói cách khác đó là sự không ăn khớp giữa lớp văn hóa thứ nhất thứ hai và thứ ba.
Trong trường hợp trên, việc xảy ra scandal hay huyền thoại bị phá vỡ phần nào cũng có thể dẫn đến sự thay đổi văn hóa doanh nghiệp.
Bài giảng văn hóa doanh nghiệp Chương I giúp người học hiểu rõ khái niệm và vai trò của văn hóa trong tổ chức. Đây là nền tảng quan trọng để tiếp cận các nội dung tiếp theo và ứng dụng vào thực tiễn. Đồng thời, chúng hỗ trợ quá trình hòa nhập và làm việc hiệu quả trong môi trường doanh nghiệp của người lao động.
